ภาวะซึมเศร้าหลังคลอด บำรุงด้วยสมุนไพรจีน

เป็นภาวะที่พบเจอในคุณแม่หลังคลอด ซึ่งมักจะเกิดขึ้นในช่วง 6 สัปดาห์แรกหลังจากคลอดบุตร อาการที่มักพบได้แก่ อารมณ์แปรปรวนรุนแรง ร้องไห้โดยไม่มีเหตุผล ไม่มีความรู้สึกผูกพันกับลูก อารมณ์เศร้า ท้อแท้ หดหู่ สิ้นหวัง หรือกังวลว่าจะไม่สามารถเลี้ยงดูตนเองและลูกได้ เป็นต้น จากรายงานพบว่าอัตราการเกิดโรคภาวะซึมเศร้าหลังคลอดเฉลี่ยอยู่ที่ 8%-26% [1] และมีแนวโน้มในการเกิดโรคที่เพิ่งสูงขึ้น[2]  ซึ่งหากไม่รีบเข้ารับการรักษาอาจส่งผลกระทบต่อสุขภาพของลูกได้ไม่เพียงแต่ส่งผลเฉพาะสุขภาพของคุณแม่เท่านั้น

สาเหตุและกลไกการเกิดโรคในทางการแพทย์แผนปัจจุบัน

สำหรับปัจจัยการเกิดโรคภาวะซึมเศร้าหลังคลอดในทางการแพทย์แผนปัจจุบันมีหลายปัจจัย เช่น ปัจจัยทางด้านกายภาพ ปัจจัยทางด้านสังคม ปัจจัยด้านสุขภาพจิต ล้วนเป็นปัจจัยสำคัญในการเกิดภาวะซึมเศร้าหลังคลอด[3]  โดยหากมองในมุมกายภาพ ในช่วงการตั้งครรภ์ การคลอดและช่วงระยะหลังคลอด เป็นช่วงที่ระดับฮอร์โมนในร่างกายเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว รวมถึงฮอร์โมนคอร์ติซอล (Cortisol) หรือ “ฮอร์โมนแห่งความเครียด”จากการศึกษาวิจัยพบว่าในผู้ป่วยที่มีภาวะซึมเศร้าหลังคลอดจะมีระดับฮอร์โมนคอร์ติซอลสูง ซึ่งเกิดจากการหลั่งของต่อมหมวกไตที่เพิ่มมากขึ้นเนื่องจากความเครียด ด้วยเหตุนี้ความเครียดจึงเป็นหนึ่งในสาเหตุหลักของการเกิดภาวะซึมเศร้าหลังคลอด[4]  อีกทั้งระดับของความเครียดมีความสัมพันธ์กับระดับความรุนแรงของภาวะซึมเศร้าหลังคลอดอย่างมีนัยยะสำคัญ[5] 

สาเหตุและกลไกการเกิดโรคในทางการแพทย์แผนจีน

ในทางการแพทย์แผนจีนมองว่าสาเหตุการเกิดโรคภาวะซึมเศร้าหลังคลอดเกิดขึ้นจาก

1. หัวใจและม้ามพร่อง ชี่และเลือดไม่เพียงพอ เนื่องจากร่างกายสูญเสียชี่และเลือดหลังจากคลอดบุตรรวมถึงการให้นมบุตร ทำให้หัวใจ ซึ่งควบคุมเสิน/สติ（神） และม้าม ซึ่งควบคุมเลือดพร่อง/ขาดการบำรุง ส่งผลให้การควบคุมด้านสติอารมณ์ลดน้อยลง ก่อเกิดภาวะซึมเศร้าหลังคลอด

2. ชี่ตับติดขัด อวัยวะตับมีหน้าที่ระบายชี่และมีความสัมพันธ์กับอารมณ์ ก่อนหรือหลังคลอดมักมีความวิตกกังวล ซึ่งหากมีเรื่องกระทบกระเทือนทางด้านจิตใจหรือสะเทือนอารมณ์จะส่งผลให้การระบายชี่ของตับติดขัด เกิดเป็นอารมณ์หงุดหงิดฉุนเฉียว วิตกกังวล เครียด จนกระทั่งเกิดเป็นภาวะซึมเศร้าหลังคลอด

3. เลือดคั่ง เนื่องด้วยสภาวะชี่พร่องหลังคลอด การไหลเวียนเลือดติดขัดเกิดเป็นภาวะเลือดคั่ง หรือหลังคลอดมีเลือดคั่งภายในมดลูก โดยหากเลือดคั่งเข้าไปอุดกลั้นทวารหัวใจ（心窍）จะทำให้เสิน/สติไม่ปลอดโปร่งหรือขาดการควบคุม ส่งผลให้เกิดภาวะซึมเศร้าหลังคลอด

แนวทางการรักษาในทางการแพทย์แผนปัจจุบัน

1. การทำจิตบำบัด โดยแพทย์หรือนักจิตบำบัดจะพูดคุยกับคุณแม่ เพื่อปรับเปลี่ยนความคิดหรือทัศนคติในเชิงลบ เพื่อช่วยให้คุณแม่เข้าใจในสถานการณ์และมีการปรับตัวได้ดีขึ้น รวมทั้งช่วยระบายความเครียด และลดความรู้สึกวิตกกังวลให้กับคุณแม่ได้

2. การใช้ยา เช่น กลุ่มยาควบคุมอารมณ์ (Mood stabilizers) กลุ่มยาต้านอาการทางจิต (Antipsychotic) โดยในคุณแม่ที่ในนมบุตรควรใช้ยารักษาภายใต้การดูแลของแพทย์อย่างใกล้ชิด เนื่องจากยารักษาจิตเวชบางชนิด จะสามารถผ่านทางน้ำนมแม่และส่งผลข้างเคียงกับลูกได้

แนวทางการรักษาในทางการแพทย์แผนจีน

ในทางการแพทย์แผนจีนจะรักษาโรคภาวะซึมเศร้าหลังคลอดตามกลุ่มอาการ ดังนี้

- กลุ่มอาการหัวใจและม้ามพร่อง เนื่องจากชี่และเลือดไม่เพียงพอ รักษาโดยการบำรุงม้ามเสริมชี่ บำรุงหัวใจสงบอารมณ์

- กลุ่มอาการชี่ตับติดขัด เนื่องจากมีเรื่องกระทบอารมณ์/จิตใจ รักษาโดยการระบายชี่ตับ สงบอารมณ์และจิตใจ

- กลุ่มอาการเลือดคั่ง เนื่องจากชี่พร่องหลังคลอด/มีเลือดคั่งภายในมดลูก รักษาโดยการเพิ่มการไหลเวียนเลือด สลายเลือดคั่ง สงบอารมณ์และจิตใจ

ทั้งนี้ จากการศึกษาวิจัยทางเภสัชวิทยาพบว่าสมุนไพรจีน ได้แก่ หวงฉี（黄芪）ไฉ๋หู（柴胡）สือชางผู่（石菖蒲）อินซิ่ง（银杏）ชื่ออู่เจีย（刺五加） เป็นต้น มีฤทธิ์ต้านอาการซึมเศร้าได้  ตัวอย่างเช่น

- ไฉ๋หู（柴胡）มีสารประกอบหลักของ ไซโคซาโปนิน(Saikosaponin) ซึ่งมีฤทธิ์ต้านอาการซึมเศร้า จากงานวิจัยพบว่า การใช้ไซโคซาโปนิน(Saikosaponin)ร่วมกับพาร็อกซีทีน(Paroxetin)จะช่วยเพิ่มฤทธิ์ยาต้านการรักษาอาการซึมเศร้า[6] 

- สือชางผู่（石菖蒲）จากผลการทดลองวิจัยในสัตว์พบว่าสือชางผู่สามารถลดระดับภาวะซึมเศร้าในสัตว์ได้อย่างชัดเจนอย่างมีนัยยะสำคัญ[7] 

- อินซิ่ง（银杏）หรือแปะก๊วย จากรายงานวิจัยพบว่ามีส่วนประกอบของสารกรดฟีโนลิกแปะก๊วย(Ginkgo phenolic acid) ซึ่งมีฤทธิ์ต่อระบบประสาทและสารสื่อประสาทในสัตว์ ช่วยให้คลายความวิตกกังวลอย่างเห็นได้ชัด[8] 

ดังนั้น แนวทางรักษาโรคภาวะซึมเศร้าหลังคลอดด้วยศาสตร์การแพทย์แผนจีนและสมุนไพรจีน สามารถช่วยบรรเทาอาการของโรคได้ ทั้งนี้ระยะเวลาในการรักษาและผลการรักษาขึ้นอยู่กับอาการและสภาพร่างกายของแต่ละบุคคล

------------------------

บทความโดย
แพทย์จีน บุญยาพร พฤกษเศรษฐ (หมอจีน หยาง ลี่ จิง)
杨丽晶 中医师
TCM. Dr. Boonyapohn  Prueksaset (Yang Li Jing)
แผนกอายุรกรรมนรีเวช 妇科 (Internal TCM of Gynecology)

อ้างอิง
[1] Shorey S,Chee CY I,Ng ED,Ng ED,et al. Prevalence and incidence of  postpartum depression among healthy mothers:a systematic review and meta-analysis[J].J Psychiatr Res,2018,104:235-248.

[2] MARKOVA V,NORGAARD A,J? RGENSEN K J,et al. Treatment for women with postpartum iron deficiency anaemia[J].Cochrane Database Syst Rev,2015,2015(8) : CD010861.

[3] 侯惠娟, 邹红霞. 陕西地区女性产后抑郁症流行病学调查及相关因素分析[J]. 解放军预防医学杂志, 2018, 36(10): 1344-1346.

[4] DIOP S, TURMES L, JUCKEL G, et al. Postpartum depression and migration [J]. Nervenarzt, 2020, 91(9): 822-831.

[5] WILKINSON A, ANDERSON S, WHEELER SB. Screening for and treating postpartum depression and psychosis: a cost-effectiveness analysis [J]. Matern Child Health J, 2017, 21(4): 903-914.

[6] 符小航, 符海鸽, 梁亮, 等. 柴胡加龙骨牡蛎汤加减联合帕罗西汀治疗产后抑郁患者的疗效及对5-羟色胺的影响[J]. 现代中西医结合杂志, 2021, 30(2): 188-191.

[7] 何伟伟, 王豆, 李涛, 等. 基于网络药理学预测柴胡、石菖蒲配伍治疗抑郁症的有效成分及作用机制[J]. 山东医药, 2021, 61(17):33-37.

[8] 曾晖, 李文茜, 王轶, 等. 银杏二萜内酯改善慢性不可预知性温和刺激(CUMS)大鼠抑郁样行为并影响细胞因子和神经递质水平[J]. 中华微生物学和免疫学杂志, 2021, 41(8): 616-622.